اعضای «محکمه انقلابی»، که شیخ فضل‌الله نوری را به دار کشیدند، چه کسانی بودند؟

پس از انتشار ویرایش اول کتاب «مریمیه: از فریتیوف شوان تا سید حسین نصر» (فایل دیجیتال کتاب) نوشته من درباره عضویت سید محمد امام‌زاده (امام جمعه درباری بعدی تهران در دوران رضا شاه و عموی سید حسن امامی امام جمعه درباری دوران محمدرضا شاه) در «محکمه انقلابی» و نقش او در قتل شیخ فضل‌الله نوری، از سوی دوستی محترم مورد پرسش قرار گرفت. ایشان به یکی از آثار مرحوم علی ابوالحسنی (منذر) استناد کردند که، بنقل از پدر مرحوم محیط طباطبایی و مرحوم آخوند ملا محمدجواد صافی، سید محمد امام جمعه را مخالف اعدام شیخ فضل‌الله عنوان کرده‌اند. (علی ابوالحسنی، خانه بر دامنه آتشفشان، شهادت‌نامه شیخ فضل‌الله نوری به ضمیمه وصیت‌نامه‌ منتشرنشده او، تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، چاپ دوّم، 1385، صص 212-215)

محمد قزوینی اسامی اعضای «محکمه انقلابی» را اینگونه ذکر کرده: 1- شیخ ابراهیم زنجانی نماینده زنجان؛ 2- میرزا محمد مدیر روزنامه نجات؛ 3- جعفرقلی خان بختیاری؛ 4- سید محمد ملقب به امام‌زاده امام جمعه کنونی فرزند مرحوم امام جمعه؛ 5- اعتلاءالملک [خلعت‌بری] وابسته کنونی وزیر مختار ایران در استانبول؛ 6- جعفرقلی خان یکی از ساکنین استانبول؛ 7- حاجی میرزا عبدالحسین خان کاشانی ملقب به وحیدالملک [وحیدالملک شیبانی]؛ 8- یمین نظام؛ 9- میرزا علی‌محمد خان مجاهد؛ 10- احمدعلی خان مجاهد. قزوینی می‌افزاید: «خود اعتلاءالملک نام اعضای محکمه را وقتی در پاریس بود به من اطلاع داد و همان‌وقت من یادداشت کردم.» (ادوارد براون، انقلاب ایران، ترجمه و حواشی احمد پژوه، تهران: کانون معرفت، چاپ دوّم، 1338، صص 443- 444) مهدی بامداد اسامی اعضای محکمه را به شرح زیر ثبت کرده است: شیخ ابراهیم زنجانی، میرزا محمد نجات، جعفرقلی خان بختیاری، سید محمد امام جمعه تهران، نصرالله خلعت‌بری [اعتلاءالملک]، جعفرقلی خان از ساکنان استانبول، عبدالحسین کاشانی وحیدالملک، عبدالحمید غفاری یمین نظام، میرزا علی محمد خان مجاهد و احمدعلی خان مجاهد. (بامداد، شرح حال رجال ایران، ج 2، ص 261) و اقبال یغمایی اینگونه: شیخ ابراهیم زنجانی، میرزا محمد مدیر نجات، سید محمد امام جمعه معروف به امامزاده، نصرالله خان اعتلاءالملک، عبدالحمید خان سردار مقتدر کاشی معروف به یمین ‌نظام، عبدالحسین خان وحیدالملک کاشانی، جعفرقلی‌ خان بختیاری، میرزا علی محمد خان مجاهد، احمدعلی خان مجاهد معروف به عمیدالسلطان. (اقبال یغمایی، شهید راه آزادی سید جمال واعظ اصفهانی، ص 292)

از جریان محاکمه شیخ فضل‌الله نوری اسناد مکتوب بر جای نمانده است. مهدی ملک‌زاده می‌نویسد: «در این چند ساله که نگارنده این تاریخ برای جمع‌آوری مدارک صرف وقت بلکه مجاهدت کردم، نتوانستم صورت قطعی و گزارش کتبی یا صورتمجلس آن محکمه تاریخی را، که بطور ظن می‌توان گفت در تاریخ چند هزار ساله ایران نظیر نداشته، به دست بیاورم. ظن قوی این است که صورتجلسه‌ای تهیه و تنظیم نشده است و یا اگر شده در همان روزها از بین رفته است.» (ملک‌زاده، تاریخ مشروطه، ج 6، ص 1268)

بعدها، به دلیل پیامدهای سنگین به دار کشیدن شیخ فضل‌الله نوری، برخی اعضای «محکمه» منکر نقش خود در این ماجرا شدند؛ حتی شیخ ابراهیم زنجانی که در مقام «دادستان» در محکمه حضور داشت. زنجانی در سنین کهولت، در حوالی سال‌های 1300-1301 ش.، نوشت: «پس از غلبه آزادی هیئت مدیره تشکیل شد. من عضو بوده و در محکمه موقتی هم عضویت داشتم. چند نفر را دار زدند. هرچند به من نسبت دادند که من حکم به دار ‌‌زدن شیخ فضل‌‌الله کرده‌‌ام لکن دروغ بود. بلی! من یک لایحه الزامیه نوشته، اعمالی که او کرده بود درج کرده برای او خواندم. این اشخاص که به دار رفتند مجاهدین می‌کردند، و قصد داشتند بسیاری از مفسدین که سبب این خون‌ریختن‌ها شده بودند و بعد باز فسادها کردند از میان بردارند، لکن از سفارت روس و انگلیس ممانعت شد.» (خاطرات منتشرنشده شیخ ابراهیم زنجانی، مجموعه شماره هفت، ص 76)

بنظر می‌رسد انکار نقش سید محمد امام‌زاده در «محکمه انقلابی» از جنس انکار شیخ ابراهیم زنجانی است. در زمان جنگ داخلی با محمدعلی شاه و حمله به تهران، سید محمد از طلاب تندرو حوزه آخوند خراسانی بود و عضو انجمن مخفی که سید اسدالله خرقانی هدایت می‌کرد؛ همان‌گونه که شیخ ابراهیم زنجانی عضو انجمن مخفی و سازمان ماسونی آن زمان بود. در آن زمانه و در آن فضا، چنین حرکت‌های افراطی از سوی این دو عجیب نیست و کتمان بعدی، در سنین پختگی و کهولت، نیز عجیب نیست.

معهذا، برایم روشن نیست چرا این تکذیب از سوی خود سید محمد امام‌زاده یا برادرزاده او، سید حسن امامی- امام جمعه تهران در دوران محمدرضا شاه، انجام نگرفته است؟

@abdollahshahbazi